Mitologia rzymska mitologia z grupy mitologii ludów indoeuropejskich, wytworzona w I tys. p.n.e. (częściowo ~ w II tys. p.n.e.) przez Rzymian. Powstała w wyniku połączenia się wpływów italskich, sabińskich, etruskich, umbryjskich i in., cechowała się występowaniem bóstw bliźniaczych o zbliżonych imionach, i dużą ilością bóstw tzw. resortowych, dzielonych na di superi 'górne / niebiańskie' i di inferi 'dolne/piekielne'; na dii indigetes 'bóstwa rodzime' i dii novensiles (di novensides) 'bóstwa nowe / przybysze' (bogowie zapożyczeni od sąsiednich plemion i Greków, np. Minerwa, Dioskurowie, Wertumnus); na dii lucrii 'bóstwa bogactwa i zysku' (np. Merkury) i in. Źródłami do poznania r. m. są przede wszystkim pisma historyków (Warrona, Liwiusza) i poetów (Owidiusza, Wergiliusza, Horacego, Propercjusza, Marcjalisa i in.) z I p.n.e. - IV n.e., zachowane inskrypcje i znaleziska archeologiczne. Najwyższą warstwą panteonu r. m. były bóstwa suwerenne: Jowisz, Mars i Kwirynus, i pozostali bogowie mniejsi (minores): Volcanus (Wulkan), Carmenta, Ceres (od 'rosnąć') czuwająca nad wzrostem zboża, Volturnus 'bóg rzeczny', Pales (bóg lub bogini opiekuńcza stad), Furrina, Flora (bogini roślinności i urodzaju drzew i pól), Falacer, Portuna (lub Portunus, bóstwo morskie portów i szczęśliwych przejść), Pomona (od łac. pomum 'jabłko, owoc', bogini płodności roślin i ludzi) i jej męski odpowiednik Pomon. Znaczące miejsce zajmowały też takie bóstwa, jak Junona - bogini życia rodzinnego i kobiet, Fortuna - bogini kobiet i wszelkiego urodzaju, lokalnie czczona Diana sprawowała opiekę nad lasami. Liber czuwał nad urodzajem pól, jego żeńskim odpowiednikiem była Libera, występująca razem z nim. Bogami podziemnymi byli: Dis Pater (władca Podziemi) i Veiovis (Vediovis, Vedius). Dużą grupę stanowili mniejsi bogowie wiejscy, bóstwa agrarne, opiekujące się różnymi stadiami uprawy i wegetacji: Vervacator, Redarator i Obarator czuwali nad orką, Insitor nad sianiem, Messor - nad żniwami, Sterculinus - nawożeniem, Saturnus i Lemonia - sianiem; Seia (od sero 'sieję') opiekowała się ziarnem pod ziemią, Segetia (Segesta, od seg(et)es 'zasiew, siewy') opiekowała się kiełkami ponad ziemią, Proserpina (od proserpo- 'wychylam się') wschodzącym runem, Nodutus - źdźbłami, Volutina - osłonami zawiązujących się kłosów, Patelana - wychodzącymi kłosami, Hostilina - zbożem wyrównanym nowymi kłosami, Lacturnus tworzącym się kłosem, Lacturtia (Lactans) - zbożem bielejącym, Matuta - dojrzewającym, Runsina - koszonym; dojrzewaniem zboża i zbiorami opiekował się Consus, żniwami - Messia lub Messor; Tutulina (Tutelina, od tutus 'bezpieczny') czuwała nad plonami zebranymi i złożonymi. Spiniensis - czuwał nad wykorzenianiem cierni, Robigus i Robigo - nad usuwaniem rdzy zbożowej, Fructesea - opiekowała się plonami, sprzyjała obfitości plonów; Larunda ogólnie zieleniejącą roślinnością. Populonia - chroniła przed plądrowaniem, Fulgora - przed piorunami; Pilumnus - opiekował się nawożeniem i rolnikami, Picumnus - czuwał nad mieleniem zboża i pieczeniem; Fornax - czuwała nad jęczmieniem. Hippona - końmi i stajniami, Bubona - opiekowała się wołami, Silvanus - rolnictwem, hodowlą bydła i pasterstwem, Mellonia - pszczelarstwem. Innymi zajęciami opiekowały się: Deferenda - wyrywaniem drzewa, Coinquenda - obcinaniem gałęzi, Commolenda - rąbaniem, Adolenda - jego paleniem. Bóstwa opiekuńczymi okolic wiejskich byli: Iugatinus (od iugum 'grzbiet pagórka'), który opiekował się grzbietami gór, Vallonia - dolinami, Rusina (od rus 'pole, wieś') - równinami, Collatina (od collis 'wzgórze') - pagórkami; miejscami takimi jak źródła i gaje opiekowała się Feronia, źródłami - Fons (Fontus). Spośród bóstw opiekuńczych domu Janus czuwał nad bramą, drzwiami itd., Phorculus drzwiami, Cardea (Carna, Carnea) - nad zawiasami drzwi, Westa nad ogniskiem; Fornax nad piecem do chleba, Limentinus - opiekował się progiem; di Penates (Penaty) czuwały nad spiżarnią. Ważnymi bóstwami opiekuńczymi człowieka były zbiorowe bóstwa Lares (Lary) które opiekowały się rodziną i losem ludzkim, podobnie jak di Manes (Many) 'dusze zmarłych'. Parki były boginiami przeznaczenia każdego człowieka, Vofionus patronował ogółowi ludności, społeczeństwu. Wśród bóstw opiekuńczych czynności, Pellonia pomagała wypędzać wrogów, Numeria opiekowała się czynnością liczenia; Averrunus pomagał w odwracaniu nieszczęść, Strenua - zachęcała ludzi do przedsiębiorczości; Stimua - pobudzała, Agenora - zachęcała do działania, Agonius - opiekował się ogólnie działaniem, Horta zachęcała do dobrych uczynków; Volupia dostarczała rozkoszy a Angeronia - patronowała milczeniu. Bóstwa opiekuńcze człowieka opiekowały się wszystkimi etapami jego życia i działalności, począwszy od poczęcia a na śmierci skończywszy: Consevius (bóg poczęcia), Opis (Ops) - opiekunka rodzących się; Postvorta lub Antevorta pomagały dzieciom rodzącym się ze splecionymi nóżkami (lub rączkami), Prosa (Prorsa) - gdy rodziły się główką; Pilumnus i Picumnus - bóstwa opiekuńcze nowo narodzonych dzieci, czuwające nad nim razem z boginiami: Intercidoną i Deverrą, i chroniące położną przed bogiem Sylwanusem. Nascio (lub Natio) opiekował się noworodkami, Vagitanus (Vagilanus) - płaczącymi, Vaticanus - kwilącymi, Levana - podniesionymi z ziemi, Cunia (Cunina) - leżącymi w kołyskach, Abeona i Adeona czuwały przy dziecku przy jego pierwszych krokach (Abeona - oddalającym, a Adeon - zbliżającym się), Statilinus opiekował się dzieckiem stojącym, a Statunus - utrzymywał je na nogach; Rumina (Rumia, Rumilia) - ssącym piersi, Potina - dostarczała dzieciom napoju i uczyła dziecko pić, a Educa (Edusa) pożywienia. Ossilago wzmacniała u nich kości, Nundina opiekowała się dziećmi aż do otrzymania imienia 8 lub 9 dnia, Fabulinus powodował u nich mówienie, Paventia oddalała od dzieci lęki, Volumnus i Volumna dawały dziecku dobrą wolę, Iuventus (Iuventas) bogini młodości, opiekowała się wiekiem młodzieńczym po przywdzianiu togi. Funkcje części bóstw opiekuńczych ograniczały się do patronowania jakimś zawodom, ew. zajęciom, lub stanom cywilnym, w tym np. Minerwa patronowała rzemieślnikom i nauczycielom, Ankulowie i Ankule (Anculi, Anculae) -służącym, Tanakwil - prządkom, Laverna - złodziejom i oszustom; Fauna (Bona Dea 'Dobra Bogini'), opiekowała się kobietami; Subigus 'Ojciec' i mater Prema - narzeczoną. Vidilia opiekowała się ludźmi zabłąkanymi w drodze. Domeną działania niektórych z nich było bogactwo lub dostarczanie zysku, jak Merkurego, czy Pecunai, innych - jak Esculanusa czuwanie nad miedzianymi, i jego syna Argentinusa - nad srebrnymi monetami. Sporą grupę stanowiły bóstwa - personifikacje obrzędów, lub patronujące jakimś obrzędom - zarówno prywatnym, jak kalendarzowym; Mutunus Tutunus był to falliczny bóg pojawiający się na weselu, Jugatinus łączył narzeczonych; Consus - patronował porwaniu narzeczonej, Domiducus (Interduca) zaprowadzał ją do domu, Domitius - zatrzymywał w domu, Manturna sprawiała, że narzeczona pozostawała w domu. Manturna czuwała też nad pożyciem małżeńskim, Afferenda nadzorowała posag. Dius Fidius bóg patronował składanemu słowu przy zawieraniu przysięgi itp., Februus był bogiem - uosobieniem rytuału Februaliów, zw. z kultem zmarłych; Nen(n)ia boginią lamentu pogrzebowego; Libitina była zobowiązana do czuwania nad oddawaniem posług zmarłym. Bóstwa - personifikacje były najliczniejszą grupą, do której należały też niektóre bóstwa wyższe; Jowisz - uosabiał materialne niebo, Sol - słońce, Aurora - gwiazdę poranną, Luna - księżyc; Mater Matuta - poranek albo świt, Summanus był wiązany z nocnymi błyskawicami. Tellus 'Ziemia' była boginią - personifikacją ziemi, Neptun - wód, Salacia - słonej wody, Venilla - wody przybrzeżnej. Terminus personifikował kamień graniczny pola, Febris - gorączkę, Lua - zarazę, Mefitis - wyziewy z ziemi i epidemię, zarazę. Z pojęć abstrakcyjnych: Aeternitas 'Wieczność', Anna Perenna - uosobienie roku kalendarzowego ('Okrągły Rok'), Mamurius (Mamercus) 'Mijający Rok'; Dea Roma (Thea Rome, Roma Aeterna) 'Rzym', personifikująca miasto Rzym; Concordia "Zgoda', Libertas 'Wolność', Iustitia 'Sprawiedliwość', Fama 'Głos Powszechny', Fatum 'Słowo boże' (od fari 'mówić') lub 'Przeznaczenie', jej męskim odpowiednikiem był Fatus - personifikacja ducha symbolizującego los indywidualny; Geniusz 'Byt każdej osoby / miejsca', Salus 'Zdrowie, Ocalenie', Mors 'Śmierć'; Mens Bona 'Dobra Myśl', i Mens Mala 'Zła Myśl'; Providentia 'Przezorność'; Mens 'Rozwaga'; Catius 'Ostrożność / Uważność'; Amor "Miłość', Wenus 'Miłość Bogów'; Bellona 'Wojna', Victoria 'Zwycięstwo', Pax 'Pokój'; Virtutes 'Cnoty', Honorus 'Szacunek', Fides 'Przyrzeczenie', Nerio (Nerienis, Neria lub Neriene) 'Mężność, Odwaga (w boju)'; uosobienia cnót żołnierskich: Honos 'Honor', Virtus 'Dzielność', Pietas, Bonus Eventus, Disciplina 'Dyscyplina'. Jako bóstwa czczono w wojsku także przedmioty kultowe, które były bóstwami opiekuńczymi (łac. numina) oddziałów, np. Aquilla (orzeł stanowiący gł. znak legionów rzym.), i signa poszczególnych jednostek oddziałów posiłkowych. R. m. obejmowała pierwotnie wiele mitów, które jednak prawie całkowicie wyparte przez religię grecką, uległy zapomnieniu. Mimo tego próbuje się obecnie odtworzyć w ogólnych zarysach ważniejsze wątki mitol. wczesnej religii rzymskiej. Wiadomo na przykład, że istniał kiedyś mit kosmogoniczny o stworzeniu świata przez Janusa; jeden z mitów o Janusie opowiada o jego związku z Karną; ukazuje on tę parę w drodze do groty, przy czym Karna ucieka przed nim i chowa się w zaroślach pod skałą. Janus jednak dzięki swym dwóm twarzom, odnajduje ją natychmiast, po czym ustanawia dla niej władzę nad zawiasami drzwi i gałązkę głogu. Inne opowiadały o jego związkach z boginiami: Wenilią i Iuturną. Jeden z mitów kosmogonicznych, odtwarzany na podst. obrzędów, opowiadał prawdopodobnie o pochodzeniu Słońca (Sola). Niektóre wierzenia pozwalają częściowo odtworzyć mity teogoniczne r. m., jak np. ten, że po Janusie nastąpił Jowisz (młodszy od niego), a także, że pierworodną córką Jowisza była Fortuna. Być może, wiązały się one z odsunięciem (pokonaniem ?) Janusa przez Jowisza. Mit o pochodzeniu Larów wiąże się z romansami Jowisza, który pragnął posiąść Iuturnę. Lara (Lala) - nimfa, która zdradziła jego plany samej Iuturnie, a także Junonie, została przez niego ukarana (wyrwał jej za to język) i skazana na pobyt w Podziemiu; w drodze do krainy zmarłych, uwiedziona przez Merkurego, urodziła Lary. Inny mit opowiadał o poślubieniu Marsa i Nerio, i występowała w nim również Anna Perenna. Gdy Anna Perenna zestarzała się, zwrócił się do niej Mars z prośbą, aby pomogła mu zdobyć przychylność nieprzystępnej Nerio, którą kochał bez wzajemności. Ta zwodziła jakiś czas Marsa obietnicami, lecz choć wiedziała, że niczego nie zdziała, wskazała Marsowi czas i miejsce schadzki, po czym sama, okryta welonem, podszyła się pod ukochaną boga wojny. Mars został w ten sposób wyszydzony i ośmieszony. Oszukany Mars uprowadził jednak - siłą - Nerio, która odtąd była jego żoną. Analogiczny mit wyjaśniał okoliczności poślubienia przez Wertumnusa Pomony. Mit znany fragmentarycnie opowiadał o schronieniu się Pomony we własnym sadzie przed obcymi mężczyznami, którzy ją napastowali. Zbliżyć do Pomony udało się dopiero Wertumnusowi, który w tym celu przybierał różne postaci (np. rolnika, sadownika, żołnierza, wreszcie staruszki). Prawdopodobnie istniał też kiedyś mit o pochodzeniu ludzi od dębu i ucywilizowaniu ich przez Janusa i in. bogów. Dopatrywano się także śladów koncepcji o pochodzeniu rodzaju ludzkiego z ziemi w zgodności łac. homo 'człowiek' i humus 'ziemia'. O wyobrażeniach zaświatów w r. m. nie wiadomo prawie nic. Manes 'Dusze' znajdowały się po śmierci w jakimś miejscu, zw. niekiedy Orcus; wiadomo że pieczę nad nimi sprawował Dis, oraz że powracały na ziemię kilkakrotnie w ciągu roku, na większe święta i uroczystości. Opiekunką Manów i ich matką była Mania. Demonologia obejmowała wiarę w Camenae (Kameny) - żeńskie duchy źródeł i przyrody, Fauny (Fauni) - demony polne i leśne o wyglądzie pół-mężczyzn i pół-kozłów, Virbius - demon z orszaku Diany (o niejasnych kompetencjach), Akis - bóg rzeczny i in. Demonem śmierci był Orcus (demon z kręgu Dis Patera), Furie - duchami Podziemia, Lemures (Lemury) były złymi duszami zmarłych, upiorami, Incubi (Inkuby) - demonami dręczącymi w nocy ludzi, i zsyłającymi na nich koszmarne sny. Striges (Strzygi) - demony żeńskie były groźne dla dzieci, odżywiały się ich krwią i wnętrznościami. Legendy bohaterskie obejmowały opowieści o eponimach, jak np. Latinus - heros eponimiczny Lacjum i król miasta Laurentum, Aventinus - heros eponim wzgórza Awentyn, Romulus i Remus - herosi eponimy Rzymu, Roma (Rhome), bohaterka eponimiczna miasta Roma (Rzymu), Tiberinus - heros-eponim rzeki Tybr, Tiburnus (Tiburtus) - heros-eponim miasta Tibur (Tivoli), Sylwiusz - heros-eponim rodu Sylwiuszów; i bohaterach lokalnych, jak Cacus (Kakus) - heros lokalny Rzymu, syn Wulkana; Modius Fabidius - heros miasta Kures, syn Kwirynusa; i in. W r. m. do rangi herosów i bóstw wznoszono także realnie żyjących ludzi, jak (?) Hersilia, ubóstwiona po śmierci Hora Quirini, żona Romulusa; w czasach historyczych natomiast: władcy deifikowani i uznani za bogów: Juliusz Cezar (jako divus Iulius 'boski Juliusz'), August (divus Augustus), Klaudiusz (divus Claudius), Wespazjan (divus Vespasianus), Tytus, Trajan, Antonius Pius, Hadrian, Kommodus, Septymiusz Sewer, oraz niektóre ich żony, jak Liwia (diva Augusta) i inni członkowie rodzin cesarskich (Faustyna żona Antoniusa Piusa; Druzylla siostra Kaliguli; Plotina żona Trajana; Marcjana i Matidia - siostra Trajana i jej córka; Geta brat Karakalli). BIBLIOGRAFIA Mary Barnet, Bogowie i mity Rzymian, Warszawa 1998; Jerzy Ciechanowicz, Rzym. Ludzie i budowle, Warszawa 1987; Edward Dąbrowa, Rozwój i organizacja armii rzymskiej (do początku wieku III n.e.), rdz. Religia armii rzymskiej [w:] Filomata, 1990 nr 399; Ryszard Gansiniec, Religia rzymska [w:] Filomata, 1959 nr 129; Jane F. Gardner, Mity rzymskie, Warszawa 2000; Pierre Grimal, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław 1990; Instytucja "Augustales" w prowincjach naddunajskich w okresie wczesnego cesarstwa [w:] Meander, 1982 nr 3; Maria Jaczynowska, Główne etapy hellenizacji religii rzymskiej, "Przegląd Humanistyczny", 1996 nr 2, 227-242; Maria Jaczynowska, Przemiany religijne w okresie schyłku republiki rzymskiej [w:] Świat antyczny. Stosunki społeczne, ideologia i polityka, religia. Studia ofiarowane Izie Bieżuńskiej-Małowist w pięćdziesięciolecie pracy naukowej przez Jej uczniów, Warszawa 1988; Maria Jaczynowska, Religie świata rzymskiego, Warszawa 1987; Władysław Jamróz, Ajtiologiczne elegie Propercjusza [w:] Meander, 1985 nr 8-9; Krzysztof Kęciek, Ostatnie odrodzenie pogańskie w zachodniej części Cesarstwa Rzymskiego [w:] Mówią wieki, 1991 nr 12; Jerzy Kolendo, Miejsca kultu religijnego w Novae [w:] Balcanica Posnaniensa. Acta et studia, V, Poznań 1990; Lucyna Kostuch, Formy obecności bóstw opiekuńczych wojny w militarnych przedsięwzięciach starożytnego świata Grecji i Rzymu, "Zesz. Nauk. UJ Stud. Rel" 36 (2003), 37-64; Elżbieta Kowalska, Triumf - instytucja sakralna i polityczna w Rzymie republikańskim [w:] Meander, 1986 nr 1; Aleksander Krawczuk, Mitologia starożytnej Italii, Warszawa 1986; B. Kupis, Religie starożytnego Rzymu, W-wa 1993; I. Musialska, Mit czterech wieków ludzkości u autorów rzymskich epoki Cesarstwa, "Symb. Philol. Posn.", 15 (2003), 75-90; Maria Nowicka, Z dziejów malarstwa greckiego i rzymskiego, Warszawa 1988; Lechosław Olszewski, Roma et Augustus. Rzymska władza wobec społeczności prowincji w okresie Augusta [w:] Meander, 1994 nr 11-12; Dionizy Pietrusiński, Paralela Apollina i Augusta w VIII księdze "Eneidy" jako rodzaj apoteozy princepsa (ww. 675-728) [w:] Meander, 1977 nr 7-8; Anna Sadurska, Archeologia starożytnego Rzymu, t.1-2, Warszawa 1975, 1980; Ryszard Sajkowski, Czy Klaudiusz chciał być bogiem?, Magazyn Historyczny. Mówią wieki, 1991, z. 7; R. Sajkowski, Divus Augustus Pater: kultu boskiego Augusta za rządów dynastiii julijsko-klaudyjskiej, Olsztyn 2001; Ryszard Sajkowski, Rozwój kultu cesarskiego za pryncypatu Tyberiusza [w:] Meander, 1991 nr 1-2; John Scheid, Kim byli rzymscy kapłani [w:] Mówią wieki, 1996 nr 7 (446); Joel Schmidt, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Katowice 1997; Stanisław Stabryła, Legendy rzymskie dla dorosłych, Kraków 2003; Stanisław Stabryła, Słownik szkolny: mitologia grecka i rzymska, Warszawa 1994; Mariusz Szram, Stoicka interpretacja etymologiczna imion i przydomków bogów rzymskich w relacji i ocenie Cycerona, Rocz. Teol. (Lubl.), 1997, z. 4, 5-16; Stanisław Śnieżewski, Boskie koneksje Marka Antoniusza w latach 43-30 p.n.e. [w:] Meander, 1993 nr 11-12; Stanisław Śnieżewski, Owidiusz i August w "Fasti", "Tristiach" i w "Epistulae ex Ponto" [w:] Meander, 1991 nr 7-8; Stanisław Śnieżewski, Problem boskości Oktawiana Augusta w twórczości Wergiliusza [w:] Meander, 1991 nr 1-2; Stanisław Śnieżewski, The Divinity of Augustus in the late poetry of Horace and in elegies of Tibullus and Propertius, "Eos" LXXXI 1993; Stanisław Śnieżewski, Wojna a bogowie w "Ab urbe condita" Liwiusza [w:] Meander, 1996 nr 1-2; Jan Tetter, Słownik postaci mitologicznych oraz najważniejszych pojęć związanych z mitologią Greków i Rzymian, Warszawa 1999; Janusz Tondel, Jak cesarze rzymscy stawali się bogami [w:] Mówią wieki, 1974 nr 9 (201); Ewa Wipszycka, Jak pojmowano istotę przysięgi w czasach starożytnych [w:] Mówią wieki, 1983 nr 3 (300); Ewa Wipszycka, Poganie wobec chrześcijańskiej wiary w czasach Cesarstwa Rzymskiego [w:] Mówią wieki, 1981 nr 10 (286); Ewa Wipszycka, Zanim władcy stali się bogami [w:] Mówią wieki, 1997 nr 6 (457); Ks. Henryk Wójtowicz, Mistycyzm w religii rzymskiej, "Roczniki Humanistyczne", Tom XLII, z. 4 - 1994; Tadeusz Zieliński, Religia Cesarstwa Rzymskiego, Toruń 1999; Tadeusz Zieliński, Rzym i jego religia [w:] Szkice antyczne, wybór Andrzeja Biernackiego, Warszawa 1971; Adam Ziółkowski, Gorąca linia między niebem a rzymską civitas, czyli o funkcji wielkich Kolegiów Kaplańskich w republikańskim Rzymie [w:] Mówią wieki, 1990 nr 9; Vojtech Zamarovský, Bogowie i herosi mitologii greckiej i rzymskiej, tłum. Jacek Illg, Lucyna Spyrka, Joanna Wania, Warszawa 2003
	Dzisiaj stronę odwiedziło już 8577 odwiedzający (14217 wejścia) tutaj!